اشاره: در حالی که همزمان با برگزاری مراسم مختلف عزاداری سیدالشهدا  (ع) و شهدای کربلا، برخی شبکه های مجازی با طرح ابهاماتی، شرکت در عزاداری برای مظلومانی که ۱۴۰۰ سال پیش به شهادت رسیده اند را زیر سؤال برده و یا حتی به تمسخر عزاداران می پردازند؛ بازخوانی مقاله ای از مهندس بازرگان در واکنش به همین گونه ابهامات که البته به بیش از ۶۰ سال پیش باز می گردد، خالی از لطف نیست. البته کم محتوا شدن برخی از آیین های عزاداری و غلبۀ پاره ای از ظواهر و شور بر معرفت در کنار اقدامات خلاف اهداف روشنگرانه و ظلم ستیزانه اباعبدالله(ع) توسط برخی مدعیان عزاداری، در تقویت این شبهه ها در اذهان جوانان امروز بی تأثیر نبوده است.

سایت کتابخانه تاریخ اسلام و ایران با اشاره به مجله «ایمان» به مدیریت مرحوم محمود شهابی منتشر می‌شده، می نویسد: این نشریه طی دو سال، یعنی سالهای ۱۳۲۳ و ۱۳۲۴ ش منتشر شده و حاوی مقالات بسیار سودمندی در حوزه دین و ایمان است. این مقاله با نگاه کاملاً نو که محصول یک دوره تحول در اندیشه دینی ـ شیعی پس از مشروطه است، به نگارش درآمده است.

شماری از نخستین نویسندگان مذهبی دوره جدید تاریخ ایران پس از شهریور بیست در این نشریه قلم زده‌اند. از جمله آن مقالات یکی هم مقاله مهندس بازرگان است که در باره روضه خوانی نوشته است. این مقاله برای شناخت دیدگاه های ایشان آن هم در آن دوره اهمیت دارد. مقاله یاد شده در شماره دهم سال اول (دی ماه ۱۳۲۳) نشریه ایمان منتشر شده است.

***

در اینجا قصد نداریم تاریخ واقعة کربلا را از سر بگیریم یا از چگونگی و حکمت این شهادت بحثی به میان آوریم. از نتایج اجتماعی و دینی آن نیز چیزی نمی‌گوییم. می‌خواهیم این عمل روضه خوانی و عادت تعزیه‌داری را که میان شیعیان معمول است و با وجود ضعف عقائد و قوت مخالف هنوز علمش بر پا و آوازش رساست، مطالعه کنیم ببینیم آیا طبقۀ جوان و متمدن مآب کشور که به نظر تعجب و گاهی تمسخر به آن نگاه کرده، این بساط سیاه پوش را ننگی برای جامعه می‌دانند، حق دارند یا راه خطا می پیمایند؟ پس اجازه دهید قبلاً قدری مقدمه بچینیم:

مردم را وقتی درست نگاه کنید خواهید دید اکثر آنها حتی بداندیشان زشت‌کردار در پس چهرۀ خبیث و طبع حریص، دارای حس نیک‌خواهی و سرشت کمال‌پرستی پاکی می باشند. مادامی که با منافع شخصی درگیرند و به تأمین لوازم زندگانی مشغول آن طبیعت پوشیده است: بد می گویند، کینه می ورزند، حقوق اشخاص را فدای آمال خویش می کنند، و بالاخره چون حیوان درنده فاقد هرگونه احساسات لطیف انسانی می نمایند؛ ولی وقتی تصادفاً منافع شخصی کنار می رود و اتفاق می افتد درباره محیط و کسان دور از خود ابراز حب و بغض کنند، آنجایی که پای مال و مقام، اسم و علاقه در میان نیست؛ اگر قضاوتی به زبان رانند یا احساسی در قلب نمایند، ملاحظه می کنید قضاوتشان ساده و صاف می شود. حاضر به تفکر و تأمل شده در تشخیص خوب و بد کمتر تردید یا خطا می نمایند. باطناً نیز از عمل ناپسند انزجار داشته، طبعاً طرفداری از حق می نمایند.

خصوصاً موقعی که موضوع راجع به گذشته یا طرفین دعوی بازیگران یک افسانه باشد، می بینید اغلب اوقات و بلکه همیشه با شوق و حرارت خاصی طرفدار بیگناه و دشمن ظالم می شوند. این نکته را در سینماها چه درباره خود (که البته آدم خوبی هستید) و چه درباره سایر تماشاچیان دیده‌اید. در قصه‌ها نیز به آن برخورد کرده‌اید. پس در هر کس یک طینت پاک وجود دارد که اصولاً حق جو و حق‌خواه است. روی این زمینه می بیند در کلیه داستان ها و رمان ها و فیلم ها همه‌جا وصف پهلوانان و مدح نیکان است. هیچوقت آخر داستان به کامیابی مرد لئیم یا سعادتمندی زن کریه ختم نمی شود. همیشه تاج پیروزی را به سر صاحب حسن یا صاحب کمال می نهند و آخر حق را به کرسی می نشانند.

ملل حق‌شناس از تاریخ مدد گرفته، برای بزرگان دانش و پیشوایان فداکار مجسمه‌ها برپا می کنند. جشن صد ساله و هزارساله می گیرند و در کتب و مقالات نام آنها را دائماً به خاطر جوانان می آورند. این مجسمه‌ها و پانتئون‌ها و قصرهای تاریخی و موزه‌های اروپا مگر از این لحاظ چه فرقی با معابد قدیم یا امامزادگان و بقاع متبرک ما دارند؟ در هر دو جا نسل امروز به زیارت بزرگان نسل دیروز رفته، یک مشت احساسات پاک و عقاید و افکار جاویدانی را که در تمام اعصار استوار است، می بیند احترام می کند، تقدیس می نماید و می پرستد.

همانطور که برای تقویت عضلات بدن، خود را وادار به حرکت و ورزش می نماییم و فکر ما برای تدبیر امور زندگانی محتاج به تعلیم گرفتن یعنی مشاهده و تجربه است؛ روح انسانی نیز ناگزیر به تحریکات اخلاقی و آشنائی با ارواح بزرگ است تا فداکاری ها را بیند، بسنجد و بیاموزد و چون منظور اصلی کیفیت و نفس عمل است نه عامل آن، در هر حال سرگذشت بزرگان،خواه به صورت افسانه‌های شعری و میتولوژی باشد و خواه به صورت تاریخ جوانمردی؛ به منزلۀ تمرین درسی دقیق است برای تعلیم بزرگواری.

مگر اساس روضه‌خوانی های ما غیر از این است؟ به فرض که بر قضایای کربلا شاخ و برگ‌‌های زیادی بسته باشند یا اصلا چنین واقعه‌ای در عالم رخ نداده، یک تراژدی بیش نباشد؛ بالاخره چیست؟ تجسم یک مشت احساسات و فضائلی است که به نظر هموطنان ما پسندیده می آید. سرتاسر تظاهرات حقانیت، شجاعت، شهامت، عزت نفس و بردباری است.

اطاعت و یاوری را که به عالی ترین درجه امکان جمع شده است، نمایش می دهد. اصحابی را وصف می کند که نمونه انضباط بوده، اخلاص را به جانبازی رسانده با و جود یقین کامل به کشته شدن و ناکامی دنیا، دست از پیشوای خود برنداشته، در میدان شهادت بر هم سبقت می جویند. برای انهدام این قوم قلیل که عظمت اراده و بلندی آرمان نیروی فوق‌العاده به آنها بخشیده است، حریف هزارها مرد جنگی گسیل داشته.

خانواده‌ای را نشان می دهد که خود مؤسس سلسله بوده، ملت عرب را از حال بردگی و درندگی به فرمانروایی دنیا سوق داده‌اند و حالا به عوض چشیدن میوه ریاست و بهره‌برداری فتوحات، دست از عقیده مطلق حق برنداشته، با تمام عفت و بزرگی که برای ایشان فرض می شود؛ خود را تسلیم زنجیر اسارت و تفویض شمشیر اهانت می نمایند. در نهایت سختی دست از شکیبایی و عزت نفس بر نمی دارند.

همانطوری که برای شخص نامبرده رنج گنج میسر نمی شود، برای اقوام و ملل نیز هیچوقت ناداده شهید بقاء و عظمت حاصل نمی گردد. تمام افکار بزرگ دنیا با جوهر خون در صفحات قلوب بشر نگاشته شده. سقراط‌ حکیم اگر به دست خود زهر حکومت را نمی نوشید، تعلیماتش شهرۀ آفاق نمی شد. نشان صلیب که علامت مشخصه مسیحیت شده، برای آن است که انتشار مذهب عیسی(ع) را بسته به مصلوبیت او بود. گالیله ایتالیایی چون دم از گردش زمین زده و حاضر به اقرار جهل نگردید، خونش را ریختند. مگر انقلاب کبیر فرانسه و اعلامیه آزادی بشر، کم شهید فدایی داد؟

به طور کلی، بنای هر ایده بزرگ با استخوان‌های چند قربانی استوار گردیده است؛ زیرا طبیعت پدر مالدار بخیلی است که نفایس دانش و حقایق حکمت خزینه خود را آسان و رایگان به اولاد خویش نمی دهد. بالای گنج بیکران نشسته، خوش دارد کودکانش به سمت او بدوند. دست دراز کنند. شادی و شیرین‌زبانی ها کنند. بالاخره محروم برگردند. رنج و محنت برند تا گوشه ای از روزنه ذخائر را بنمایاند. دست از مال و جان برداشته، دل و دین در راهش ببازند تا در کنار پذیرد. و تا جان شیرین در کف ننهند، به کف دیگر گوهری نستانند.

این شهادت، عالی ترین درجه مردانگی است و گرانبهاترین تحفه زندگان حق است که نام شهید را با تجلیل بریم و روح ما به پرواز در آید. آیا باید خرده گرفت بر کسی که استراحت نفس را کنار گذارده، به استقبال مجلسی می رود که در آنجا صحبت صفات عالی وصف افکار پاک شهیدان به میان باشد و خود را خدمتگذار سالکان راه حقیقت بخواند؟

به فرض که چنین اشخاص با چنین کیفیات، سابقه تاریخی نداشته باشند؛ آیا نظایر چنین احساسات هم در دنیا وجود نداشته؟ به فرض محبت رفتگان آن هم رفتگانی به قول شما مجعول یا بیگانه، ناروا باشد و سرگذشت آنها آمیخته با هزاران پیرایه، آیا عشق به کمال و شنیدن کمالات قابل ملامت است؟

چه ضرر دارد سالی چند روز در برنامه اشتغالات فکری انسان مختصر انصراف حاصل شده از تعاقب مطامع مادی به سوی مدارج خالص‌تری، موقتاً انحراف نماید. قدم در علمی غیر از علم خودپرستی و محیطی بالاتر از خواب و خوارک گذارد. اگر اهل شهامت است، نمونه‌‌های بالاتر از خود ببیند. اگر گرفتار محنت است، بداند که تألمات شدیدتر هم قابل تحمل است. اگر در دستگاه حکومت عامل ستمکاری است، شاید پند گیرد و شرم کند.

خب حالا کسی که در چنین مجلسی نشست و در مقابل آثار بزرگ روح انسانی حیران گردیده، چند لحظه خویشتن را فراموش کرد و آتش عشقش در اثر دمیدن هوای دوست (همان دوست باطنی طبیعی که در نهاد تمام افراد بشر است و قبلا اشاره نمودیم) شعله‌ور گشت ،قلبش به طپیدن درآمد و چشمش نیمی در اثر حسرت نیمی در اثر شوق اشک باریدن گرفت؛ انسان جاهل موهوم پرستی است؟

و چون نیک به ایام عمر و اطوار جهان نگریسته، گذشته و حال را پر از ناملایمات و غرق در جهل و فساد دید و یقین کرد که تنها راه علاج دردهای شخصی و جامعه پیدایش، همان افکار حکومت، همان خصال است؛ فکرش به خطا رفته؟

البته وقتی حس کند چنین علمداران عدل و مظاهر علم را (حقیقی یا خیالی) لشکریان دیو سیرت، یکی بعد از دیگری با قساوت تمام پاره پاره می ‌نمایند؛ دلش به درد می آید و جانش می سوزد. خصوصاً اگر به یاد نظایر ستم و ناحقی که به چشم دیده و به تن چشیده است، بیفتد. بنابراین اگر بشر باشد، می گرید و می ‌نالد.

...............

روحش شاد و یادش گرامی