انتشارات هدهد

شهر با صفا و زیبای زرقان سالهاست هر روزه میزبان صدها نفر مسافر و گردشگر است که حداقل برای خریدن حلوای ارده به شهر ما می‌آیند. علاوه بر این، تعداد مسافرانی که در روزهای تعطیل برای دیدار پل تاریخی بندامیر و زیارت شاهزاده قاسم و سید نسیمی و تفریح و تفرج در فضای سبز زرقان و استفاده از امکانات پارکهای آزادگان، غدیر، مهر، پارک جنگلی پالایشگاه و پارک ملی بمو و طبیعت و باغات و کوهپایه‌های زرقان و همچنین برای استفاده از فضای تالارها و سالن‌های پذیرائی و برگزاری مجالس به شهر ما می‌آیند، بر اساس آمارگیری از تعداد خودروهای شخصی و عمومی، به چند هزار نفر می‌رسد.
در رابطه با مطالب این کتابچه ذکر این نکته ضروری است که بحث‌ها و نوشته‌های ما درباره زرقان، ریشه در دو حقیقت «حُب‌الوطن من الایمان» و «مَن عَرف نفسه، فقد عَرف ربه» دارد که نمایانگر «عشق به وطن» و «خودشناسی» است.
اگرچه حقیقت «عشق به وطن» به تنهائی تمام دینداران وطن دوست را کفایت می‌کند ولی «خودشناسی» جهتی به این رودخانه عشق می‌دهد که به اقیانوس معرفت و عرفان منتهی می‌گردد. طبق حقیقت دوم کسی که خودش را بشناسد، به سرچشمه‌های معرفت و شناخت خدایش رسیده است و این شناخت، تنها منحصر به «شخص» نمی‌شود. بلکه محیط و شهر و کشور و تاریخ و تمدن او نیز شامل این شناخت می‌شود. هر انسانی بخواهد خود را بشناسد باید طبیعت و محیط اطرافش را نیز بشناسد. هر کدام از ما در ظرف زمان و مکان خود معنی پیدا می‌کنیم و شناخت این زمان و مکان شخص را به معرفتی والا می‌رساند. لذا تمام بحث‌های زرقان‌شناسی ما که ریشه در زرقان دوستی و ایران دوستی دارد به طریقی سیر و سلوک معنوی ما نیز به حساب می‌آید و اگر ما را از نردبان معرفت بالا نبرد دچار خسران گردیده‌ایم. تلفیق همین دو اصل بود که «دینداران وطن دوست» را در هشت سال دفاع مقدس به حماسه آفرینی‌هائی واداشت که جبهه جهانی تجاوز و مغولان عصر جدید را در برابر این سربداران گمنام و عاشق به زانو در آورد و  زرقان افتخار دارد که بیش‌ از 255 شهید گلگون کفن را به اسلام و ایران اهداء کرده است و تلاش‌های زرقان‌شناسی ما در تداوم راه آنهاست.
*****
 زرقان با فاصله‌ای قریب به 25 کیلومتر از شیراز ، یکی از شهرستانهای استان فارس و نزدیکترین شهر به مرکز استان است که در شمال شرقی شیراز در کنار جاده شیراز – تخت جمشید قرار گرفته است. 
طول جغرافیائی شهر زرقان 52.4258.1 و عرض جغرافیائی آن 29.47.22.7 و ارتفاع آن از سطح دریا 1596 متر و ارتفاع بلندترین نقطه کوه شمالی نسبت به مرکز شهر تقریباً 600 متر می‌باشد. وسعت شهرستان حدود 808 کیلومتر مربع است که شامل دو بخش مرکزی و رحمت آباد و سه شهر زرقان، لپوئی و رحمت آباد می شود. اکثر روستاهای زرقان در دو طرف رودخانۀ کُر قرار گرفته‌اند و به کُربال (بالهای رودخانه کر) مشهورند. (طبق نظر بعضی از محققین، کلمۀ کُر در زبان فارسی میانه (پهلوی) مخفف کلمۀ کورش است). اسامی روستاهای بخش زرقان به ترتیب الفبا عبارت است از: آبادخوره، آقا‌جَلّو، اتابک، اسماعیل‌آباد، اکراد، بندامیر، چاه‌سرخ، حسین‌آباد، خیرآباد، درمنه‌زار1، درمنه‌زار2، دژآباد، ده‌میدان، دولت آباد، رحمت‌آباد، سبزآباد، شهرخواست، شول، صدرآباد، فتوح‌آباد، فشنگان، فیروزی، فیض‌آباد، قلعه‌گچی، قیدرقلو علیا و سفلی، کلاه‌سیاه، کورکی، کوهک1، کوهک2، لاهیجی، محمودآباد، مقرب1 ، مقرب2، ملک‌آباد، مهریان، مهمان آباد و محلات دودج و شهریار که به شهر زرقان ملحق شده اند. چند روستای زرقان نیز در نیم‌قرن گذشته خالی از سکنه شده‌اند. علاوه‌بر این، روستاهای منطقۀ خشکه‌میان زرقان یعنی گلدشت علیا و سفلی، مجدآباد، مراگلو، اوزون‌دره، گودزرشک نیز در سی‌سال گذشته به دلائلی از بخش زرقان جدا شده و به شهرستان مرودشت ملحق گردیده‌اند.
شهرستان زرقان طبق آمار 1385 دارای 67 روستا و آبادی و نقطۀ جمعیتی بوده و در حال حاضر قریب 60 هزار نفر جمعیت ساکن را در خود جای داده است. جمعیت غیر ساکن زرقان بدلیل اشتغالزائی منطقه قریب به بیست‌هزار نفر در بخشهای صنعتی ، آموزشی ، خدماتی برآورد می‌شود.. با این حساب، جمعیت ساکن و روان این شهر به حدود هشتاد هزار نفر می‌رسد. علاوه بر این، زرقان با توجه به قرار گرفتن در مسیر کوچ عشایر همیشه یکی از مراکز مورد توجه عشایر بوده است.
روستاهای رحمت‌آباد و  بندامیر و  شهر لپوئی از مهمترین آبادیهای این ناحیه به شمار می‌روند، مخصوصاً پل بندامیر که در زمان دیلمیان (حدود 1100 سال پیش ساخته شده) یکی از جاذبه‌های گردشگری استان فارس محسوب می‌شود.
تاریخ تأسیس بخشداری و شهرداری زرقان
تا قبل از آبانماه 1316 اداراتی به نام استانداری، فرمانداری و بخشداری و مدیرانی به نام استاندار، فرماندار و بخشدار در ایران وجود نداشته و در تقسیمات کشوری و مناصب اداری نامهای دیگری مثل والی، حاکم، نایب الحکومه و ولایت و غیره وجود داشته است لذا براساس تاریخ اداری کشور و همچنین بر اساس نامه های موجود در مجموعه «زرقان نامه» بخشداری زرقان همزمان با تمام بخشداریهای قدیمی کشور در تاریخ 19 دیماه 1316 به وجود آمده و پس از 82 سال در تاریخ 10 مهرماه 1398 طبق مصوبه هیئت دولت جمهوری اسلامی ایران به فرمانداری شهرستان ارتقاء یافته است. تأسیس شهرداری زرقان نیز به عنوان یکی از قدیمی ترین شهرداریهای کشور در تاریخ 27 تیرماه 1318 به تصویب هیئت وزیران رسیده و در همان سال شروع به کار کرده است. شهرداری زرقان اکنون (سال 1400) دارای درجه هفت و در حال ارتقاء به درجه هشت می‌باشد.
بخشداری زرقان در دهه‌های اول و دوم قرن حاضر یکی از وسیع ترین بخش های اداری-سیاسی استان فارس محسوب می‌شده چنانچه اگر کسی می خواسته از آخرین نقطه به مرکز بخش بیاید حداقل سه روز طول می کشیده تا این فاصله تقریباً 180 کیلومتری را پیاده یا با قافله طی کند و به زرقان برسد.
با توضیح فوق مشخص است که تاکنون پنج شهرستان (مرودشت، ارسنجان، پاسارگاد، خرم‌بید و خرامه) از زرقان جدا شده است. 
در ضمن، روز بیستم اردیبهشت هر سال  به نام روز زرقان نامگذاری شده و هر ساله در این روز برنامه‌های متنوع فرهنگی و اجتماعی به اجرا در می‌آید.  
نکات پراکنده دیگر درباره زرقان
زرقان بعلت موقعیت جغرافیایی و قرار گرفتن بین دو شهر شیراز و تخت‌جمشید از دیرباز یکی از اطراق‌گاههای مسافرین و کاروانها محسوب می‌شده و نقش عظیمی در تجارت و اقتصاد و کشاورزی داشته است، شاید اطلاق صفت (هند کوچک) به زرقان بخاطر همین رونق و عظمت گذشته بوده است.
شکست دو مهاجم و متجاوز خارجی در دو جنگ بزرگ و تاریخی که در زرقان اتفاق افتاده و به پیروزی ایرانیان منجر شده زرقان را در نگاه مورخین، ممتاز و خوش یُمن کرده است: یکی شکست کامل اشرف افغان توسط نادر شاه افشار (حدود 300 سال پیش) و دیگری شکست نهائی احمد ابن عبدالعزیز توسط عَمرو لیث صفاری (حدود 1200 سال قبل). علاوه بر این، سپاه داریوش هخامنشی، سپاه یکی از دشمنانش را در این شهر شکست داده که خاطرۀ آن بر کتیبۀ بیستون نقش بسته است. 
علاوه بر وجود چندین مرکز درمانی و جراحی و شکسته بندی در زرقان قدیم، وجود بیش از 50 روحانی که اکثراً در محله (آخوندها) سکونت داشتند و بعضی‌ها مجتهد و یا حافظ و کاتب قرآن کریم بوده‌اند نیز گواه دیگری بر اهمیت زرقان در روزگاران گذشته بوده است.
وجود کارخانه‌ها و کارگاههای مختلف بافندگی، صابون‌پزی، عصاری، باروت‌سازی، اسلحه‌سازی، قنادی، نمدمالی، دباغی، سراجی و... نشان دیگری از رونق بازار و معامله در گذشته زرقان به شمار می‌رود.
 علت نامگذاری محل حیدر نیز شایان توجه است: چنانکه در تواریخ مربوط به دوران حکومت «زندیه» در ایران و حکومت قاجاریه بر می‌آید، زرقان یکی از مقرهای حکومتی سلسله زند بوده و یکی از سرداران بزرگ سپاه لطفعلیخان زند بنام «حیدر زرقانی» از اهالی این شهر بوده است. حیدر که از یاران و جوانمردان و فرماندهان سپاه زند بوده حتی تا ارگ بم به یاری لطفعلیخان می‌شتابد و از «دلاور زند» در برابر آغامحمد خان قاجار دفاع می‌کند و صحنه‌های با شکوهی در تاریخ ایران برای خود و زرقان رقم می‌زند که داستانش در کتاب «شکوفه خونین شیراز» نوشته شده است. وجود مسجد و حمام و حسینیه حیدر در محل حیدر از آثار این جنگاور بزرگ و جان بر کف زرقانی است. 
جوانان پرشور و ورزیده زرقان، در رشته‌های کشتی، وزنه‌برداری، کوهنوردی، هنرهای رزمی و پاورلیفتینگ دارای مقامهای بالائی در سطح کشور هستند و دهها مدال طلای جهانی را برای ایران اسلامی به ارمغان آورده‌اند.
  قبل از انقلاب اسلامی، همراه با تغییر اسم بسیاری از شهرهای ایران، اسم زرقان نیز به زرگان تبدیل شد و بعد از انقلاب اگرچه دوباره نام زرقان را باز یافت ولی هنوز در بسیاری از نقشه‌ها و کتب جغرافیایی، نام زرگان باقی مانده است، بعضی‌ها ریشه اصلی این نام را «زرگون » - یعنی مانند زر – می‌دانند و سابقه آن را به هخامنشیان پیوند می‌زنند. لازم به ذکر است که در فرهنگ مرحوم (دهخدا) به نام چهار زرقان اشاره شده: زرقان فارس، زرقان همدان ، زرقان رودقات و زرقان سبزوار؛ ضمناً زرقان ما به شش صورت در کتب و کتیبه‌ها آمده است: رکان ، زرگون ، زرغون ، زرکان ، زرگان و نام فعلی آن : زرقان. لازم به ذکر است که کلمۀ زرغون (همانگونه که در گویش فعلی مردم این شهر تلفظ می‌شود) در زبان فارسی باستان به معنای مکان سرسبز و خُرّم می‌باشد که با ظاهر زرقان مطابقت داشته و دارد.
نام باستانی شهر زرقان براساس گل نوشته های کشف شده در تخت جمشید و کتیبۀ بیستون «رکان یا رَکَن» بوده که در یکی از آثار مکتوب بعد از اسلام به نام «احسن التقاسیم» نیز به نام «رکان» معرفی شده اما بعید نیست که در همان زمانها از کلمه «زرغون» نیز استفاده می شده است.
زرقان یکی از شهرهائی بود که با شروع نهضت اسلامی به رهبری امام راحل، به صف انقلابیون پیوست و به یکی از مراکز مهم ضد حکومتی تبدیل شد و اولین شهید خود را بنام شهید علی اکبر صادقیان در قیام پانزده خرداد سال 42 تقدیم اسلام و انقلاب کرد. پیش از انقلاب شکوهمند اسلامی، در سال 1357 نیز دو شهید دیگر بنامهای شهید ناصر رضا زاده و شهید اسماعیل مؤذنی تقدیم نمود و سرفصل خونینی را در تاریخ پر افتخار این شهر گشود، زرقان در دوران دفاع مقدس سابقه خونین و پر افتخاری از خود به جای گذاشت و با تقدیم بیش از 255 شهید، که اکثراً از خط شکنان و جنگاوران دلیر جبهه‌های غرب و جنوب بودند، نام خود را یکبار دیگر در تاریخ حماسی ایران جاودانی کرد. لازم به ذکر است که این تعداد شهید به نسبت جمعیت این شهر، حدود دو برابر سرانۀ ملی کشور به حساب می‌آید.
ضرب‌المثلها و اصطلاحات عامیانه منحصر به فرد و گویش و لهجه خاص محلی که هنوز در بین کهنسالان جریان دارد نیز میراث بجا مانده دیگری از قرون گذشته در این شهر است و با توجه به اینکه تولد و مانائی یک فرهنگ و سنت نمی‌تواند زائیده یک عصر خاص باشد، بایستی ریشه اینها را در اعصار گذشته و اصالت تاریخی زرقانی‌ها جستجو کرد. 
دو قبرستان به نامهای «سیدنسیمی» (در قسمت ورودی – غرب شهر) و «برده بسته» (در قسمت شرقی شهر) وجود دارد که سنگها و کتیبه‌ها و نقش و نگارهای آنها مربوط به دوره‌های مختلف است. علت نامگذاری سیدنسیمی به خاطر دفن عارف بزرگ قرن هشتم و نهم سیدعمادالدین نسیمی در این قبرستان است که اکنون زیارتگاه مردم دور و نزدیک است.
زرقان از قدیم مهد علم و هنر بوده است و اکنون با توجه به جمعیت کم، بیشترین تعداد تحصیلکرده و دکتر و مهندس و معلم و دانشجو و شاعر و نویسنده و هنرمند در رشته‌های مختلف در داخل و خارج از کشور دارد و اکثراً دارای مقامهای عالی در مدیریت و تحصیل و تعلیم و تربیت و علم و صنعت و ادب و هنر هستند.
زرقان از نظر شهرسازی و معماری دارای یکی از بهترین زیرساخت‌ها در کشور است، علاوه بر این، زرقان با داشتن بیش از 64 هکتار فضای سبز (که توسط شهرداری حفظ و نگهداری می‌شود) با سرانه‌ی فضای سبز 6/18 درصد برای هر نفر بالاتر از استاندارد جهانی قرار دارد و یکی از سرسبزترین شهرهای میهن اسلامی به حساب می‌آید.
زرقان در فرهنگ دهخدا (که متعلق به حدود نود سال پیش است) اینگونه توصیف شده است : «زرقان یکی از بخش‌های 4 گانه شهرستان شیراز است که در شمال شرقی این شهرستان قرار دارد . شمال آن به شهرستان آباده و جنوب آن به بخش سروستان و باختر آن به بخش اردکان و خاور آن  به بخش نی ریز محدود است . این بخش از هشت دهستان به نامهای حومه مرودشت – کربال – خفرک – کمین و توابع ارسنجان و... تشکیل و مرکز آن زرقان که در مجموع 233 قراء است و جمعاً‌ 79000 نفر سکنه دارد. شوسة شیراز به اصفهان از وسط آن می‌گذرد».
درحال حاضر تنها پالایشگاه استان فارس و قریب به 24% صنایع استان در قالب 400 کارخانه بزرگ و کوچک و کارگاههای متعدد تولیدی با چندین هزار نفر نیروی متخصص و با تجربه در حریم شهر زرقان مستقر است که این منطقه را به بزرگترین مرکز استقرار صنایع در استان تبدیل نموده و نقش عظیمی در استقلال و خودکفائی صنعتی ایران اسلامی دارد. 
زرقان از لحاظ دامداری و کشاورزی نیز نقشی اساسی دارد و یکی از مناطق تأمین کننده گندم  و شیر و گوشت و محصولات لبنی استان استان فارس و استانهای همجوار محسوب می‌شود. استقرار 53 واحد مرغداری با تولید2000 تن گوشت سفید در سال ، استقرار 406 واحد دامپروری و گاو شیری با تولید روزانه 90 تن شیر و 100 تن گوشت قرمز بر اهمیت اقتصادی این شهر  افزوده است. 
 وجود 41000 هکتار اراضی حاصلخیز و کم نظیر کشاورزی در شهرستان زرقان که قسمت اعظم آن در حوزه رودخانه کر قرار گرفته است و نقش بسزایی در تامین مایحتاج زراعی استان در تولیدات گندم ، برنج، کلزا، چغندر، سبزیجات و سیفی‌جات و... دارد که عملاً در جایگاه اول تا سوم استان قرار می‌گیرد. دشت آهوچر و موقعیت منحصر بفرد آن به وسعت 3500 هکتار تولید کننده عمده گندم بذری در سطح استان و کشور است که در عمل این دشت بعنوان الگوی کشاورزی در سطح استان مطرح می باشد.  وجود 3000 هکتار تاکستان دیم با چند میلیون اصله درخت انگور و ... تعداد 8 قنات فعال و غیر فعال که قدمت بعضی از آنها به بیش از هزار سال می‌رسد نیز از پتانسیل های زرقان می‌باشد. در حال حاضر قسمتهای زیادی از مساحت شهرستان زرقان موقوفه می‌باشد و با احداث مراکز متعدد آموزشی ، فرهنگی و خدماتی و ... توسط نیکوکاران، زرقان را به یکی از بخش های خیر پرور استان تبدیل نموده است . 
توانائی‌های دیگر زرقان در زمینه‌های مختلف:
دانشگاه آزاد اسلامی با 6000 دانشجو ، دانشگاه پیام نور با 2000  دانشجو، مرکز تربیت معلم شهید مطهری آب باریک با 14 هکتار وسعت و 40 سال سابقه و حدود یکهزار دانشجو. حوزه علمیه و تربیت مبلغ، مرکز آموزش نیروی دریایی سپاه (احمد ابن موسی (ع))، فعالیت 3 هنرستان شبانه روزی فنی، کشاورزی، 3 دبیرستان شبانه روزی دختران و پسران ، مرکز تحقیقات کشاورزی بعنوان بزرگترین مرکز در سطح استان، مرکز هواشناسی پیشرفته با سابقه طولانی ، عبور اتوبان شمال – جنوب و نیز راه آهن اصفهان - شیراز از حریم شهر ، استقرار سه ایستگاه برق 66 کیلو وات ، عبور قطار شهری شیراز – تخت جمشید در طرح آینده ، تمرکز غنی ترین و سالمترین منابع آب در لایه‌های زیرزمینی که از سرچشمه‌‌های حوزه زاگرس جنوبی تامین می‌شود ، استقرار یکی از مهمترین ایستگاههای تأمین گاز، برخورداری از شبکه فیبرنوری – تلفن همراه - ایرانسل – اینترنت پر سرعت ، عبور خط لوله آبرسانی از سد درودزن به شیراز و خط دوم در طرح آینده از حریم شهر ، استقرار بزرگترین انبار ذخیره سوخت فسیلی در سطح استان ، فعالیت 3 مجموعه بزرگ حمل و نقل درون و برون استانی سوخت و کالا.
قرار گرفتن در میانه جلوه‌گاه تاریخ تمدن ایران زمین و نماد توسعه آینده کشور (دروازه قرآن و دروازه ملل تخت جمشید)، پل و بند تاریخی بندامیر در 17 کیلومتری شهر زرقان با قدمت 1100 ساله ، بند تاریخی فیض آباد که در30 کیلومتری شهر زرقان واقع شده ، شاهزاده قاسم (ع) و سید نسیمی در شهر و 3 امامزاده دیگر در روستاها (سید عمادالدین نسیمی، از مبارزان نهضت حروفیه که حدود 600 سال قبل در زمان حکومت تیموریان به شهادت رسیده است)، پارک ملی بمو یکی از ده پارک بین‌المللی با وسعت 48 هزار هکتار ، پارک جنگلی پالایشگاه با وسعت 250 هکتار ( بزرگترین پارک مصنوعی در سطح استان) ، استقرار بزرگترین باغ وحش استان با تنوع حیوانات ، پرندگان و ... در حریم شهر زرقان ، مرکز تولید جوجه یکروزه ، مرکز تلقیح مصنوعی دام ، مرکز تولید بذر اصلاح شده در سطح استان، فرودگاه زرقان و مرکز آموزش‌های هوانوردی، مرکز تولید انواع  نهال درختی و زینتی مثمر و غیر مثمر ، استقرار بزرگترین مرکز تولید گلخانه‌ای در مرکز تحقیقات کشاورزی ، مراکز آموزش اسب سواری ، احداث بزرگترین شهرک مهرامام رضا (ع) در سطح استان و مجتمع های مسکونی دیگر با ظرفیت اولیه 20 هزار خانوار ، اجرای طرح توسعه پالایشگاه شیراز با چند برابر ظرفیت و حصول بنزین یورو 5 ، اجرای طرح ایستگاه بارانداز راه آهن زرقان واقع در دشت خشکه میان، استقرار تقاطع خطوط ریلی زرقان-اصفهان، زرقان-شیراز، زرقان– بوشهر، صنعت رو به تزاید و اشتغالزائی .
صنایع دستی فعلی زرقان  قالی، گلیم، گیوه،  بوریا و حلوای ارده می‌باشد که حلوای ارده‌ی زرقان یکی از سوغات‌های قدیمی و مشهور و مهم استان فارس به حساب می‌آید که کام تمام گردشگران و مهمانان داخلی و خارجی را شیرین کرده است.